Πτολεμαίος

I

Όνομα των βασιλιάδων της τελευταίας ανεξάρτητης δυναστείας της αρχαίας Αιγύπτου πριν από τη ρωμαϊκή κατάκτηση (31 π.Χ.).

1. Π. A’ Σωτήρ (περ. 366 – περ. 283 π.Χ.). Iδρυτής της δυναστείας και ο σημαντικότερος από όλους τους Πτολεμαίους που ανέβηκαν στον αιγυπτιακό θρόνο στους 3 αιώνες της βασιλείας της. Μακεδόνας ευγενής, γιος του Λάγου –η δυναστεία των Π. ονομαζόταν επίσης και δυναστεία των Λαγιδών– πήρε μέρος στην εκστρατεία του Μεγάλου Αλεξάνδρου στην Ασία και διακρίθηκε κυρίως στην εκστρατεία των Ινδιών. Μετά τον θάνατο του Αλεξάνδρου πήρε τη σατραπεία της Αιγύπτου, στην οποία προσάρτησε και την Κυρηναϊκή· γρήγορα απαλλάχθηκε από τον Κλεομένη, τον οποίο διόρισε κοντά του ο Περδίκκας ως υπουργό Οικονομικών, και έγινε κύριος του πλούσιου θησαυρού του. Στις αυτονομιστικές τάσεις του αντιτάχθηκε ο Περδίκκας, που ήθελε να διατηρήσει την ενότητα της αυτοκρατορίας· το 321 όμως σκοτώθηκε. Κατόπιν ο Π. πολέμησε επανειλημμένα με τον Αντίγονο (315 και 312), νικώντας τον γιο του Δημήτριο στη Γάζα και καταλαμβάνοντας την Κοίλη Συρία, από την οποία όμως αναγκάστηκε να υποχωρήσει τον επόμενο χρόνο. Στράφηκε τότε προς τις Κυκλάδες και την Πελοπόννησο· μετά την ήττα του στη Σαλαμίνα της Κύπρου (306) από το Δημήτριο, αναγκάστηκε να εγκαταλείψει και αυτό το νησί. Προσέλαβε (305), όπως και οι άλλοι διάδοχοι, τον τίτλο του βασιλιά και πήρε μέρος στον τελευταίο συνασπισμό κατά του Αντιγόνου (302-1). Ανέκτησε την Κοίλη Συρία, που ήδη είχε παραχωρηθεί στον Σέλευκο και επρόκειτο να αποτελέσει την αιτία μακροχρόνιων διαφορών μεταξύ Σελευκιδών και Λαγιδών, την Κύπρο (295) και την Κυρηναϊκή. Το 285 μοιράστηκε την εξουσία με τον γιο του από τη Βερενίκη Πτολεμαίο, το λεγόμενο κατόπιν Φιλάδελφο, αποκληρώνοντας τον Πτολεμαίο Κεραυνό, πρωτότοκο γιο του από την Ευριδίκη· λίγο αργότερα πέθανε. Υπήρξε ικανός πολεμιστής και συνετός πολιτικός. Σε αυτόν οφείλεται κυρίως η στρατιωτική, πολιτική και διοικητική οργάνωση της Αιγύπτου, η οποία διατηρήθηκε μέχρι τη ρωμαϊκή εποχή και, κατά ένα μέρος και αργότερα. Έγραψε μία ιστορία του Μεγάλου Αλεξάνδρου που εκτιμήθηκε πολύ και που, μαζί με το ανάλογο έργο του Αριστόβουλου του Κασσανδρείου, αποτελούν τις κυριότερες πηγές του Αρριανού.

2. Π. B’ Φιλάδελφος (309/308 – 246 π.Χ.). Γιος του Πτολεμαίου A’ και της Βερενίκης, μοιράστηκε την εξουσία με τον πατέρα του το 285. Παντρεύτηκε πρώτα την κόρη του Λυσιμάχου Αρσινόη A’ (περίπου 288), την οποία εγκατέλειψε 10 χρόνια αργότερα για την αδελφή του Αρσινόη Β’· σε αυτό οφείλει την προσωνυμία του Φιλάδελφος. Ήταν άνθρωπος φιλήσυχος, προστάτης των γραμμάτων και των τεχνών· εξωράισε την Αλεξάνδρεια, όπου οργάνωσε μεγάλες γιορτές και συγκέντρωσε διάσημους καλλιτέχνες και ανθρώπους των γραμμάτων· ίδρυσε το Μουσείο και την περίφημη Βιβλιοθήκη, την πλουσιότερη της αρχαιότητας, με 400.000 τόμους· με δική του πρωτοβουλία επίσης πραγματοποιήθηκε η μετάφραση της Βίβλου των Εβδομήκοντα.

3. Π. Γ’ Ευεργέτης (; – 221 π.Χ.). Γιος του Πτολεμαίου B’ και της Αρσινόης A’, ανέβηκε στον θρόνο το 246· με τον γάμο του με την κόρη του Μάγα, Βερενίκη, ένωσε πάλι την Κυρηναϊκή με την Αίγυπτο. Πολέμησε εναντίον της Συρίας (3ος συριακός πόλεμος) για να εκδικηθεί την εγκατάλειψη της αδελφής του Βερενίκης από τον Αντίοχο B’, και κέρδισε μια μεγάλη νίκη. Εδραίωσε την κυριαρχία του στο Αιγαίο, επεκτείνοντάς την μέχρι την τα βάθη της Μικράς Ασίας και οδήγησε την Αίγυπτο στο απόγειο της δύναμής της.

4. Π. Δ’ Φιλοπάτωρ (; – 204 π.Χ.). Γιος του Πτολεμαίου Γ’ και της Βερενίκης B’, διαδέχθηκε τον πατέρα του το 221. Ήταν αδύναμος και φιλήδονος και βρισκόταν κάτω από την επιρροή των αυλικών του. Επί της βασιλείας του κατακερματίστηκε η δύναμη της δυναστείας των Λαγιδών και άρχισε η κατάρρευσή της.

5. Π. E’ Επιφανής (209 – 181 π.Χ.). Γιος του Π. Δ’ και της Αρσινόης Γ’, ήταν 5 ετών όταν πέθαναν οι γονείς του. Από την ανηλικιότητά του επωφελήθηκαν ο Αντίοχος Γ’ της Συρίας και ο Φίλιππος E’ της Μακεδονίας για να μοιραστούν τις κτήσεις του έξω από την Αίγυπτο. Το 197 κηρύχθηκε ενήλικος και στέφτηκε βασιλιάς· το 193-2 παντρεύτηκε την κόρη του Aντιόχου, Κλεοπάτρα. Συνήψε στενούς δεσμούς με τη Ρώμη, η οποία ανέλαβε την προστασία του βασιλείου. Στη σύντομη περίοδο της βασιλείας του ανακτήθηκε η Θηβαΐς και κατεπνίγη μία επανάσταση των ιθαγενών του Δέλτα.

6. Π. ΣΤ’ Φιλομήτωρ (; – 145 π.Χ.). Γιος του Πτολεμαίου E’ και της Κλεοπάτρας, ανέβηκε στον θρόνο το 181 κάτω από την επιτροπεία της μητέρας του. Μετά τον θάνατό της ο Αντίοχος Δ’ εισέβαλε στην Αίγυπτο (170-69) και αιχμαλώτισε τον βασιλιά· οι Αλεξανδρινοί τότε ανεκήρυξαν βασιλιά τον νεότερο αδελφό του Πτολεμαίο H’ Ευεργέτη B’ και αν και ο Αντίοχος εμφανιζόταν ως προστάτης του μεγαλύτερου, τα δύο αδέλφια συμβιβάστηκαν· μια νέα απόπειρα του Αντιόχου ματαιώθηκε με την επέμβαση των Ρωμαίων. Αργότερα οι δύο αδελφοί διαφώνησαν· τελικά ο Πτολεμαίος ΣΤ’ έμεινε στην Αλεξάνδρεια, και ο αδελφός του κράτησε την Κυρηναϊκή. Πέθανε ενώ πολεμούσε στη Συρία εναντίον του Αλεξάνδρου Βάλα.

7. Π. Z’ Νέος Φιλοπάτωρ. Γιος του Πτολεμαίου ΣΤ’, βασίλευσε με τον πατέρα του (από το 145) και μετά μόνος του· τον δολοφόνησε το 144 ο θείος του Πτολεμαίος H’.

8. Π. H’ Ευεργέτης B’ (; – 116 π.Χ.). Γιος του Πτολεμαίου E’ και της Κλεοπάτρας, κατά την εισβολή του Αντιόχου και την αιχμαλωσία του αδελφού του εξελέγη βασιλιάς από τους Αλεξανδρινούς (169)· κατόπιν συμφώνησε με τον αδελφό του να κρατήσει μόνο την Κυρηναϊκή. Μετά τον θάνατο του Φιλομήτορα (145), παντρεύτηκε τη χήρα του, δηλαδή την αδελφή του Κλεοπάτρα B’. Το 131 διώχτηκε από την Αλεξάνδρεια από την Κλεοπάτρα B’, αλλά ξαναγύρισε το 127. Η παράδοση τον περιγράφει με τα μελανότερα χρώματα, ίσως με κάποια υπερβολή.

9. Π. Θ’ Σωτήρ B’ o Λάθυρος (; – 80 π.Χ.). Γιος του Πτολεμαίου H’ και της Κλεοπάτρας Γ’. Παρά τη θέληση τη μητέρας του, που ευνοούσε τον αδελφό του Πτολεμαίο Γ’, κατέλαβε την εξουσία (116)· το 107 όμως εκδιώχθηκε από τον θρόνο και αναγκάστηκε να καταφύγει στην Κύπρο, από όπου επέστρεψε μόνο μετά τον θάνατο του αδελφού του (88 π.Χ.).

10. Π. I’ Αλέξανδρος A’. Γιος του Π. H’ και της Κλεοπάτρας Γ’, πέτυχε με την υποστήριξη της μητέρας του να καταλάβει τον θρόνο το 107. Το 88 εκθρονίστηκε και λίγο αργότερα πέθανε.

11. Π. IA’ Αλέξανδρος B’ (; – 80 π.Χ.). Γιος του Π. I’, διαδέχτηκε (80) τον Π. Θ’ στην εξουσία με την υποστήριξη του Σύλλα, αφού παντρεύτηκε τη μητριά του Βερενίκη, την οποία δολοφόνησε λίγο αργότερα· αυτό προκάλεσε μια επανάσταση, κατά την οποία σκοτώθηκε, ύστερα από 19 ημέρες βασιλείας. Με τη διαθήκη κληροδοτούσε την Αίγυπτο στους Ρωμαίους.

12. Π. IB’ ο Αυλητής (; – 51 π.Χ.). Γιος του Π. Θ’, διαδέχτηκε τον Π. IA’ (80). Στις αρχές της βασιλείας του βρέθηκε σε καταστάσεις αρκετά κρίσιμες εξαιτίας της διαθήκης του προκατόχου του, αλλά τελικά (59) αναγνωρίστηκε από τους Ρωμαίους. Μία επανάσταση των Αλεξανδρινών τον ανάγκασε να καταφύγει στη Ρώμη (57), ενώ τον διαδεχόταν στον θρόνο η κόρη του Βερενίκη. Το 55 ο Ρωμαίος ανθύπατος Γαβίνιος τον επανέφερε στον θρόνο.

13. Π. ΙΓ’ ο Διόνυσος (64 – 47 π.Χ.). Γιος του Π. IA’, αφού διαδέχτηκε τον πατέρα του το 51 π.Χ. παντρεύτηκε την αδελφή του Κλεοπάτρα Z’. Γρήγορα ήρθε σε ρήξη με την Κλεοπάτρα και άρχισε να ετοιμάζει στο Πηλούσιο στρατό για να πολεμήσει εναντίον της. Όταν ήρθε ο Πομπήιος στην Αίγυπτο ζητώντας φιλοξενία, διέταξε τη δολοφονία του. Ο Καίσαρας προσπάθησε να συμφιλιώσει τον Π. με την Κλεοπάτρα, αλλά εκείνος αρνήθηκε, και τότε ξέσπασε ο λεγόμενος αλεξανδρινός πόλεμος· ο Π. σκοτώθηκε σε μια μάχη.

14. Π. ΙΔ’ (59 – 44 π.Χ.). Γιος του Π. Αυλητή. Παντρεύτηκε την αδελφή του Κλεοπάτρα Z’, υπακούοντας στον Καίσαρα. Mετά τον θάνατο του Π. ΙΓ’ σχεδόν αμέσως δολοφονήθηκε.

15. Π. IE’ Καισαρίων (47 – 31 π.Χ.). Γιος του Καίσαρα και της Κλεοπάτρας. Η μητέρα του τον ανεκήρυξε συμβασιλέα και διάδοχό της. Σκοτώθηκε από τον Οκταβιανό λίγο μετά την κατάληψη της Αιγύπτου.

Πτολεμαίος Γ’ ο Ευεργέτης.

Πτολεμαίος Α΄ ο Σωτήρ.

Πτολεμαίος Β΄ ο Φιλάδελφος.

II

Όνομα επιφανών Μακεδόνων.

1. Π. ο Αλωρίτης. Ηγεμόνας ή επίτροπος της Μακεδονίας. Όταν πέθανε ο Αμύντας της Μακεδονίας, ο Π. ήρθε σε ρήξη με τον διάδοχο και γιο του Αμύντα Αλέξανδρο, αλλά τελικά, με την επέμβαση του Πελοπίδα της Θήβας, συμφιλιώθηκαν. Όταν δολοφονήθηκε ο Αλέξανδρος (368 π.Χ.), η χήρα του Αμύντα κατόρθωσε να εξασφαλίσει την αρχή για τα παιδιά της Περδίκκα και Φίλιππο, με τον Π. ως επίτροπο. Όταν ο Πελοπίδας εισέβαλε στη Μακεδονία, επέτρεψε στον Π. να μείνει επίτροπος της αρχής, αλλά με την προϋπόθεση ότι θα εγκατέλειπε την αθηναϊκή συμμαχία και θα συντασσόταν με τους Θηβαίους. Τελικά, ο Π. δολοφονήθηκε από τον Περδίκκα το 365 π.Χ.

2. Π., γιος του Φιλίππου. Υπήρξε διοικητής ίλης ιππικού στη μάχη του Γρανικού, και ήταν εκείνος που μπήκε πρώτος στον ποταμό. Υπέταξε την Καρία και νίκησε τον Πέρση σατράπη Ορουταβάτη μαζί με τον Άσανδρο.

3. Π. ο Σελεύκου. Ένας από τους βασιλικούς σωματοφύλακες του Μεγάλου Αλεξάνδρου, που τον ακολούθησε στην εκστρατεία της Ασίας αμέσως μετά τον γάμο του. Σκοτώθηκε στη μάχη της Ισσού, πολεμώντας γενναία εναντίον των Ελλήνων μισθοφόρων του Δαρείου.

4. Συγγενής του Αντιγόνου. Ο θείος του τον παρέδωσε ως όμηρο στον Ευμένη κατά την πολιορκία της Μάρας. Αργότερα, όταν ο Αντίγονος αντιμετώπισε έναν εχθρικό συνασπισμό από τους Σέλευκο, Πτολεμαίο Λάγο, Κάσσανδρο και Λυσίμαχο, καθώς και από τον σατράπη της Καρίας Άσανδρο, ο Π. πολέμησε εναντίον του Aσάνδρου, αλλά μόλις το 313 π.Χ. κατόρθωσε να τον καταβάλει. Ο Π. στάλθηκε στην Ελλάδα και κατόρθωσε να καταλάβει την Εύβοια, τη Βοιωτία, τη Φωκίδα, τη Λοκρίδα, ένα μεγάλο μέρος της Πελοποννήσου, καθώς και αυτήν ακόμα την Αττική, αναγκάζοντας έτσι τον Δημήτριο τον Φαληρέα να κάνει διαπραγματεύσεις για συμμαχία. Ωστόσο, δυσαρεστήθηκε με τον θείο του Αντίγονο μετά την ειρήνη του 312 π.Χ. και πήγε με το μέρος του Κάσσανδρου, ελπίζοντας να πάρει έτσι τη στρατηγία της Πελοποννήσου. Ο Κάσσανδρος όμως ανέθεσε τη στρατηγία στον Πολυσπέρχοντα, και ο Π. αναγκάστηκε να πάρει τον στρατό του και να καταφύγει στην Κω, στον Π. Λάγο. Αρχικά έγινε δεκτός με αρκετή ευμένεια. Αργότερα όμως τον φυλάκισαν και τον σκότωσαν το 309 π.Χ.

5. Π. ο Λυσιμάχου. Ο μοναδικός από τους γιους των βασιλέων της Θράκης Λυσιμάχου και Αρσινόης, που επέζησε όταν κατέλαβε τον θρόνο ο Π. ο Κεραυνός. Kατέφυγε κοντά στον Μονδύνιο, ηγεμόνα των Δαρδάνων, και τον έπεισε να κάνει πόλεμο εναντίον του Κεραυνού. Το 260 π.Χ. στασίασε και σκοτώθηκε από τους στρατιώτες του.

III

Όνομα διαφόρων συγγραφέων.

1. Π. ο Χέννος. Γραμματικός από την Αλεξάνδρεια που έζησε τον 2o αι. π.Χ. Αναφέρονται μερικά από τα πολλά έργα που έγραψε, όπως: Περί παραδόξων Ιστορίας, Σφιγξ, Ανθόμηρος και Περί της εις πολυμαθίαν καινής ιστορίας, σε 7 βιβλία. Από το τελευταίο αυτό βιβλίο, ο Φώτιος διατήρησε αποσπάσματα ιστορικού και μυθολογικού περιεχομένου.

2. Π. ο Αγησάρχου, από τη Μεγαλόπολη. Υπήρξε σύγχρονος του Πτολεμαίου Φιλοπάτορα και του Επιφανούς, και έγραψε μία Ιστορία Περί Φιλοπάτορος σε 3 βιβλία, από όπου σώζονται μερικά αποσπάσματα. Διετέλεσε διοικητής της Κύπρου από το 198-171 π.Χ., μετά ακριβώς από την ανάκληση του Πολυκράτους από την Κύπρο.

3. Π. ο Επιθέτης από την Ασκάλωνα, γραμματικός της σχολής του Αριστάρχου. Δίδαξε στη Ρώμη και έγραψε αρκετά έργα.

4. Π. ο Γραμματικός. Γιος ή πατέρας του Aριστονίκου. Δίδαξε στη Ρώμη και έγραψε, μεταξύ άλλων, 5 βιβλία Περί Ομήρου.

5. Π. από τη Μένδη, ιερέας που έγραψε μία ιστορία της Αιγύπτου με τίτλο Χρόνοι.

6. Π. ο Κυρηναίος, Φιλόσοφος που ανανέωσε τον Πυρρωνικό σκεπτικισμό. Συνετέλεσε στην ίδρυση της Εμπειρικής Ιατρικής Σχολής.

7. Π. ο Μαραθών. Σοφιστής του 2ου αι. μ.Χ. Αναφέρεται ως συγγραφέας επιδεικτικών λόγων στους οποίους μνημόνευε ιδιαίτερα τους Μαραθωνομάχους. Σε αυτό οφείλεται και η επωνυμία του.